به گزارش عیار معدن، درحالی‌که صنعت معدن به‌عنوان یکی از محورهای کلیدی توسعه اقتصادی ایران شناخته می‌شود، اما یکی از مهم‌ترین ارکان این صنعت یعنی ماشین‌آلات معدنی در وضعیتی نامناسب به سر می‌برد.بررسی‌ها نشان می‌دهد که بخش قابل‌توجهی از ناوگان ماشین‌آلات معدنی کشور فرسوده بوده و مدت‌هاست که عمر مفیدشان به پایان رسیده است. ادامه این وضعیت پیامدهای جدی و مهمی همچون کاهش بهره‌وری، افزایش هزینه‌ها و تشدید خطرات ایمنی را برای آینده معدنکاری در ایران به همراه دارد.
از سوی دیگر در سال‌های اخیر هم‌زمان با محدودیت‌های ارزی و تحریم‌ها، بحث استفاده از ظرفیت داخلی برای تولید ماشین‌آلات معدنی بیش‌ازپیش مطرح شده است. اما باید دید آیا واقعاً تولید داخل می‌تواند جایگزین قابل‌اتکایی برای واردات باشد؟
عمر مفید تمام‌شده و آمار نگران‌کننده
درباره عمر ماشین‌آلات معدنی در ایران آمار دقیقی وجود ندارد و تاکنون اظهارنظرهای مختلفی درباره آن مطرح شده است.چند سال پیش رئیس خانه صمت ایران در این باره گفته بود: «عمر ماشین‌آلات معدنی در کشور به بیش از ۴۰ سال نزدیک شده و این در حالی است که لوازم یدکی این ماشین‌آلات نیز در کشور وجود ندارد.» عبدالوهاب سهل‌آبادی در ادامه تأکید کرده بود: «باید توجه داشت که معادن از ماشین‌آلاتی که در سال‌های ۶۲ و ۶۳ وارد کشور شده است استفاده می‌کنند و این به معنای عمر ۴۰ ساله این ماشین‌آلات است.»
فرهاد طهماسبی عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس نیز فرسودگی ماشین‌آلات معدنی را یکی از مشکلاتی دانسته که باعث نارضایتی افراد به‌ویژه معدن‌کاران شده و می‌گوید: «عمر ماشین‌آلات معدنی مصرفی در کشور به‌طور میانگین به ۲۰ الی ۳۰ سال می‌رسد و متأسفانه فرسودگی شدید این ماشین‌آلات باعث تعطیلی بسیاری از معادن کوچک و اختلال در ناوگان معدنی کشور شده است.»
زمانی که به عمر مفید ماشین‌آلات صنعتی در دنیا و بر اساس استانداردهای بین‌المللی دقت می‌کنیم متوجه بحرانی بودن شرایط ماشین‌آلات معدنی ایران می‌شویم. فرید دهقانی مدیر سابق صندوق بیمه سرمایه‌گذاری فعالیت‌های معدنی در این باره گفته است: «اکنون ۹۰ درصد ماشین‌آلات بکار گرفته شده در بخش معدن، عمر ِبالای ۵ و ۱۰ سال دارند و کمتر از ۱۰ درصد از این ماشین‌آلات، عمر زیر ۵ سال دارند. این در حالی است که عمر مفید ماشین‌آلات معدنی در دنیا بین ۵ تا ۱۰ سال است.»
در خصوص تعداد ماشین‌آلات معدنی فرسوده ایران نیز اتفاق نظر وجود ندارد، اما طبق اظهارنظرهای رسمی مسئولان و دست‌اندرکاران حوزه معدن، حداقل ۴۰ درصد از ماشین‌آلات معدنی فرسوده هستند و باید از رده خارج شوند. رضا بستامی رئیس سازمان نظام مهندسی معدن ایران نیز در این خصوص گفته است: «از حدود ۳۶ هزار دستگاه ماشین‌آلات معدنی فعال در کشور، بیش از ۱۵ هزار دستگاه فرسوده‌اند و عمر متوسط ِبیش از ۲۰ سال دارند.»
نبود برنامه نوسازی و ممنوعیت واردات
یکی از دلایل اصلی فرسودگی ناوگان ماشین‌آلات معدنی، محدودیت یا ممنوعیت واردات ماشین‌آلات معدنی کارکرده است که از سال ۱۳۹۷ با هدف حمایت از تولیدات داخلی به اجرا درآمد و به دلیل عدم وجود ظرفیت کافی در تولید داخلی، عملاً منجر به رکود در نوسازی ناوگان شد.این ممنوعیت در سال ۱۴۰۱ با این شروط برداشته شد که گواهی عدم ساخت داخل برای ماشین وارداتی وجود داشته باشد و تأییدیه‌های لازم برای آن اخذ شود.
بااین‌حال همچنان بسیاری از معادن ایران به سمت نوسازی ماشین‌آلات خود حرکت نمی‌کنند که احتمالاً یکی از دلایل مهم این مسئله تبعات همان محدودیت‌های واردات در سال‌های گذشته است، زیرا اعمال این محدودیت‌ها باعث افزایش شدید قیمت ماشین‌آلات معدنی شد.
محصولات تولیدشده در کشور از نظر تعداد و کیفیت نتوانستند جایگزین محصولات وارداتی شوند و بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، نتیجه این محدودیت‌ها در بخش معادن، بروز تورم بالا نسبت به سایر بخش‌های اقتصاد کشور بود. البته این روند پس از سال ١٤٠١ و هم‌زمان با تلاش وزارت صمت در جهت تسهیل واردات ماشین‌آلات سنگین، تقریباً به روند سابق خود و همپای تورم سالیانه کشور بازگشته است، اما این موضوع نیز نتوانسته تأثیر زیادی بر روند جایگزینی ماشین‌آلات فرسوده داشته باشد.
پیامدهای فرسودگی: از کاهش بهره‌وری تا تهدید ایمنی
استفاده از ماشین‌آلات فرسوده نه‌تنها باعث افزایش زمان خواب خطوط تولید و استخراج می‌شود، بلکه خطرات ایمنی برای کارگران معدن را افزایش می‌دهد. سیستم ترمز و هیدرولیک آسیب‌دیده، نبود قطعات یدکی استاندارد و مصرف سوخت بالا، تنها بخشی از مشکلاتی است که معدن‌داران با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که ماشین‌آلات معدنی به‌تنهایی عامل افزایش ۵۰ درصدی بهره‌وری معدنکاری در دنیا هستند، کما اینکه به گفته فعالان معدنی در داخل کشور نیز فرسودگی ماشین‌آلات معدنی، کاهش ۴۰ درصدی بهره‌وری معادن را در پی داشته است.
سعید عسکرزاده دبیر انجمن سنگ آهن ایران استفاده از ماشین‌آلات راه‌سازی در معادن را شاهدی بر کمبود ماشین‌آلات معدنی دانسته و می‌گوید: «معدن کاران در کشور به علت نامناسب بودن وضع ماشین‌آلات معدنی، مجبور به استفاده از ماشین‌آلات عمومی و راه‌سازی برای کار معدنی شده‌اند، به‌طوری‌که حمل‌ونقل چند صد تنی مواد معدنی قرار است با کامیون‌های ۲۰ تنی انجام شود، درحالی‌که در دنیا برای فعالیت‌های معدنی از ماشین‌آلات سنگین معدنی ۶۰۰ تنی استفاده می‌شود.» مشخص است که استفاده از ماشین‌آلات کوچک‌تر در معادن تأثیر بسیار زیادی بر کاهش راندمان کاری و بهره‌وری معادن دارد.
ظرفیت تولید داخل در حوزه ماشین‌آلات معدنی
هپکو (شرکت تولید تجهیزات سنگین) شناخته‌شده‌ترین نام در حوزه تولید ماشین‌آلات معدنی است. این شرکت دارای سابقه چند دهه‌ای در ساخت ماشین‌آلات راه‌سازی و معدنی است، اما به گفته کارشناسان برای رسیدن به سطح رقابت با برندهای جهانی مانند کوماتسو یا کاترپیلار، نیازمند نوسازی خطوط تولید، تأمین فناوری و سرمایه‌گذاری‌های جدی است.
در کنار هپکو، برخی شرکت‌های خصوصی نیز اقدام به مونتاژ یا تولید نیمه‌ساخت تجهیزات معدنی مانند بیل مکانیکی، دامپتراک و لودر کرده‌اند، اما تنوع کم، کیفیت محدود و تیراژ پایین از چالش‌های اصلی آن‌ها برای برآورده ساختن تمام نیازهای داخلی است.یکی از نکات مهم در ارزیابی تولید داخلی، تناسب ماشین‌آلات با نیاز واقعی معادن ایران است. معادن بزرگ روباز به ماشین‌آلاتی با قدرت بالا نیاز دارند، اما تولیدات داخل عمدتاً در سطح ماشین‌آلات سبک و نیمه‌سنگین باقی مانده است.
مشکلات تولیدکنندگان داخلی
تولیدکنندگان داخلی با چالش‌های متعددی مواجه‌اند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به تکنولوژی قدیمی و یا ناقص، عدم دسترسی به برخی قطعات یا فناوری‌های کلیدی به دلیل تحریم، تورم بالا و نوسانات ارزی و کمبود سرمایه در گردش برای خرید مواد اولیه و تأمین سفارش‌ها اشاره کرد.البته اگر دولت سیاست‌های تشویقی واقعی از جمله اعطای تسهیلات ارزان، تضمین خرید، حمایت‌های بیمه‌ای و معافیت‌های مالیاتی در نظر بگیرد، بخشی از این مشکلات قابل حل خواهند بود.
تجربه کشورهایی چون هند، برزیل و آفریقای جنوبی نشان می‌دهد که توسعه تولید داخلی ماشین‌آلات معدنی نیازمند برنامه‌ای گام‌به‌گام و واقع‌بینانه است، نه ممنوعیت یک‌شبه واردات. این کشورها از طریق انتقال فناوری، مشارکت با برندهای بین‌المللی و حمایت هوشمندانه از تولید داخلی توانسته‌اند صنعت خود را توسعه دهند.
چکیده و نتیجه‌گیری
فرسودگی ماشین‌آلات معدنی در ایران نه‌تنها یک موضوع فنی، بلکه یک چالش استراتژیک در مسیر توسعه صنعت معدن کشور است. اگر سیاست‌گذاران هرچه زودتر به فکر چاره نباشند، چرخه فرسایش، هزینه‌ها و خطرات، بیش‌ازپیش به جان معادن کشور خواهد افتاد.
از سوی دیگر باید در نظر داشت که هر چند تولید داخل می‌تواند بخشی از نیاز ماشین‌آلات معدنی کشور را تأمین کند، اما در شرایط فعلی، جایگزینی کامل واردات واقع‌بینانه نیست. برای رسیدن به خودکفایی نسبی، ایران نیازمند یک برنامه جامع شامل سرمایه‌گذاری، توسعه فناوری و حمایت عملی دولت است، در غیر این صورت، اصرار بر محدودیت در واردات تنها منجر به تشدید رکود، کاهش بهره‌وری و عقب‌ماندگی فنی خواهد شد.